25 septimber 2023

Frysk en Frij set wurkwinkels op foar basisskoallen oer it tema: de ierdappel.
Sjoch foar in foarbyld in tonielstikje foar Groep 7 en 8: Op reis nei ierdappellannen.

De workshops wurde opset yn ’e mande mei Taalplan Frysk 2030 fan ’e Provinsje Fryslân en IMO = Ynspirearend Meartalich Underwiis fan NHL Stenden.
Jo kinne sokke wurkwinkels mei profesjonele begelieding bestelle fia post@frysk-en-frij.nl; ynljochtingen: 058-212 00 35 (ek foar partikulieren, bygelyks foar bernefeestjes).
Sjoch ek ús Lesbrief oer de ierdappel, foar Groep 7 en 8.

Foar elke skoalle spesifyk wurdt in tonielstikje skreaun, apart foar Groep 7 en foar Groep 8.
Hjirûnder foarbylden fan dy foar de Slotskoal te St.-Anne, meartalich: Bildts, Frysk en Nederlâns.

Earste wurkwinkels
Yn juny en july 2023 hawwe  op ’e Slotskoal te St.-Anne wurkwinkels plak hân yn it bestek fan poëzy en toniel. Dêrby waarden ek tekeningen makke. Alles waard útstald yn it kader fan ’e Bildtse Eerpelweken. Dosinten wienen Doutsen van Gosliga (toniel) en Ilse Vos (poëzy).
Sjoch:
–Erfgoed Fundaasje en de Bildtse Eerpelweken

Taal
Taalgebrûk yn ’e praktyk op skoallen:
-dosinten/learkrachten jouwe oer it algemien ûnderrjocht yn it Hollâns, útsein by twatalige, c.q. meartalige skoallen;
-de learlingen folgje dy skoallenoarm en brûke yn ’e les amper of gjin Frysk, lit stean dialekt.
Taalgebrûk fan ’e Stichting Erfgoed Fundaasje-Frysk en Frij:
De stichting brûkt konsekwint Frysk yn ’e wurkwinkels, sawol mûnling as skriftlik, by yntroduksje, ynstruksje as begelieding. Op ’t Bilt wurdt dat dien yn ’t Bildts.
Taalnoarm: de stichting brûkt gongber Frysk dat oanslút by de belibbingsweareld fan ’e learlingen. Al brûkt de stichting de reade folchoarder oer it algemien net, de wurdkar is wol neffens de libbene taalpraktyk, lykas: achteryn ynstee fan efteryn, elkenien ynstee fan eltsenien, noait ynstee fan nea, wat ynstee fan eat, juf ynstee fan juffer. Dy praktyk fan libben Frysk kin net weromdraaid wurde. Boppedat soe soks psychologys averjochts wurkje. Dêroerhinne is it al heel wat dat de learlingen it Frysk ta har nimme yn in net-Frysk skoalleklimaat. 
Sjoch: FRIJE TAALNOARM – Frysk en Frij.
Yn Groep 7 op ’e Slotskoal yn St.-Anne sieten 3 learlingen dy’t Biltstalich fan hûs út binne, 7 Frysktalich en 5 Hollânstalich.
Yn Groep 8 wie dat 1 Bildtstalich, 3 Frysktalich en 12 Hollânstalich. Guon learlingen hienen in meartalige achtergrûn.
De wurkwinkels waarden yn it Bildts en Frysk jûn. Dat jûch gjin swierrichheden, en oars waarden dy per yndividuele learling oplost troch Hollânse taljochtingen troch de dosint, dêrneist waarden tûkelteammen meast út ’e wei romme troch spontane help fan meilearlingen.
It die bliken dat de learlingen der oer it generaal gjin muoite mei hienen dat de dosinten Bildts en Frysk brûkten wat it ferstean oanbelanget, dêr wie likemin psychologise wjerstân tsjin. Mar alle learlingen koenen noch Bildts noch Frysk staverje. Om se safier te krijen wie de tiid fan ’e wurkwinkels te krap. Ek nei oantrún om de eigen taal te skriuwen mei de meidieling dat flaters der troch de dosinten wol úthelle wurde soenen, kaam Bildts noch Frysk op papier: de learlingen woenen sels in goede tekst leverje, en dat koe allinne yn ’t Hollâns, op ien útsûndering nei. De dosinten ûnderfûnen dat as in positive taalhâlding by de learlingen.
De poëzy dy’t út de wurkwinkels fuortkaam wie yn Groep 7: alles yn ’t Hollâns, op ien nei yn ’t Frysk; yn Groep 8: alles yn ’t Hollâns. Sil it safier komme dat de learlingen mear har eigen taal brûke, dan sil it reguliere ûnderrjocht dêrta de oanset jaan moatte. By it jaan fan mear wurkwinkels sil dy ûntwikkeling ta eigen taalgebrûk ek befoardere wurde kinne.
It psychologys effekt fan ’e wurkwinkels is wol dat de learlingen it besef krije dat brûken fan eigen taal teminsten mooglik is.

It 100% effekt
By toniel wie de útwurking dat alle learlingen har eigen earste/dominante hústaal brûkten, trochdat de rollen op ’e learlingen har búk skreaun wienen. De learlingen fûnen dat moai.
De respons wie 100% by de produksje fan gedichten, alhoewol’t meast earder sprake wie fan proaza-achtige teksten as fan poëzy.
De respons by toniel wie allyksa 100%; fanselssprekkend oan ’e iene kant, want de rollen wienen foar elke learling skreaun. Oan ’e oare kant, de learlingen moatte dan dy rollen likegoed ek mar spylje wolle.
De ynset by alle wurkwinkels wie tige posityf, sawol by de learlingen as de learkrachten as it management.

TENEELSTIKKY OVER DE EERPEL
SLOTSKOAL ST.-ANNE, GROEP 7 –  FRYSK EN FRIJ, LUWT – 4 JULY 2023

[D’r lêgge eerpels op ’e tafel. Rins en Nynke komme d’r anlopen. Se dúkke d’r meteen op ôf en bekike de eerpels met bewondering. Se houwe se omhoog en late se de ânderen sien.]

Rins: Oohh, jaaa, jajajaaa, wat moai, sa ferskriklik moai!!

Nynke: Bist op dyn holle fallen Rins? Wat is der?

Rins: Dit is de Bildtstar!

Nynke: Is dat sa? Dat is toch wol de moaiste jirpel op ierde! It is myn dream om dy sels ferbouwe te kinnen!

Rins: O sa geskikt om te bakken, te sieden, of as patat yn ’e frituer!

[De anderen komme d’r ok bij te kiken.]

Steffan: Ja, patat. En chips, lekker nei it keatsen.

Hendrike: Sei ien patat?

Jorrit: Krije wy patat? Jou my mar chips, lekker nei it fuotbal. Mar goed dan, fette patat!

Idereen: Yessss pataaaaat! Ongesonde fette patat!

Myrthe: Hebben we een frituur dan?

Robin (Bildts): Ooooh, ik hèw d’r nou al sin an!

Steffan: Oeeeh patatje oarloch, of joppy, of gewoan mayo, hmmmm!

[Idereen begint syn favorite patatfarianten op te noemen.]

Maya: Wacht even… Wie heeft bepaald dat we ze gaan opeten?

Jelle: Je kunt heel veel meer met een aardappel hoor!

Maya: Je kunt ze als batterij gebruiken, of experimenteren om een nieuw aardappelras te maken in het lab!     

Tibbe: Haha, straks wurde it levende jirpels! Jirpelmantsjes! Dy rôlest sa om!

[Tibbe doet ’n eerpelmantsy na.]

Sydney (Bildts): Getsie nee, nooit met eten knoeie!

Annelie (Bildts): Meskien motte wij gewoan stimme?

Femke: Handen om omhoog voor wie ze wil opeten! Ik ben een goede kok, al zeg ik het zelf.

[De meeste hannen gaan omhoog.]

Sajjad: En wie wil er mee experimenteren?

[’n Paar hannen gaan omhoog.]

Wessel: No, dat liket my dúdlik! Mar ik hâld it by chips.

Maya: Oh oh, de Inca’s zouden zo teleurgesteld in jullie zijn.

Steffan: De wat?

Jorrit: Inka’s, de oarspronklike bewenners fan Peru!

Maya: Precies, zij hadden pas echt respect voor de aardappel. En nu is het alleen maar patat, patat, patat.

Sajjad: Wacht even, de aardappel komt dus niet uit Nederland?

Hendrike: Nee, mar wy hawwe hjirre wol de Bintsje útfûn!  De jirpel der jirpels!

Nynke: De pake fan alle jirpels!

Sydney (Bildts): De almachtige eerpel!

Rins: Oe, wat in pracht eksimplaar wie dat!

Femke: Mooi geel.

Jelle: Gladde schil.

Robin (Bildts): Ovale vorm.

[Se houwe allegaar ’n eerpel omhoog.]

Idereen: Waaauw.

Jorrit: Maar de chunu, dat is de jerappel út Peru, dy wie de earste! Mear as 1500 jier foardat wy hjir rjappels ieten!

Sajjad: Nou, dat is zeker lang geleden.

Annelie (Bildts): Maar uhh, sille wij nag patat ete, of hoe sit dat? Deuze eerpels krije straks nag poatsys.

Tibbe: Noch mear jirpelmantsjes! Se nimme de hiele weareld oer!

Hendrike: Ik ha in idee! Wy nimme de jerappelsels mei nei De Smalle Kant! Dan meitsje se der dêr patat fan!

Jelle (Bildts): Wat ’n topidee!

Annelie (Bildts): Op naar De Smalle Kant!

Tibbe: It jirpelmantsje mei earst!

Myrthe: Wie betaalt?

[’t Bliift even stil, dan wiist idereen na Tibbe ’t eerpelmantsy.]

Wessel: Sille wy dêr hinne hiphoppe Sajjad?

Sajjad: Ja!

[Sajjad doet ’t foor. Allegaar hiphoppend d’rút.]

TENEELSTIKKY OVER DE EERPEL
SLOTSKOAL ST.-ANNE, GROEP 8 – FRYSK EN FRIJ, LUWT – 4 JULY 2023

[Martijn en Luciano binne an ’e gang met ’t instuderen fan ’n eerpeldâns. Ilonka siet dat en mot d’r hard om lache.]

Ilonka (Bildts): Wat binne jim nou an ’t doen?

Martijn: Dat zie je toch?

Luciano: Ja, dat is toch superduidelijk?

Martijn: Dit is de aardappeldans!

Shania: Hoorde ik iets over een voetbaldans?

Jennifer: Een paardedans?

Jelle: Een tennisdans!

Amber: Nee, nee, een aardappeldans.

Lukasz: Wat ís dat nou weer, een aardappeldans?

Luciano: O Martijn, waarom begrijpt niemand ons?

Martijn: Ze missen misschien een stukje creativiteit.

Melissa: Laat eens zien dan?

Sven: Nou ben ik ook wel benieuwd ja.

Luciano: Dave? Leenderd?

Dave: Ja?

Martijn: Jullie zouden toch een aardappelpak maken?

Leenderd: O… Oja! Jaaa, kloppet. Dat is… ehm.. Hast klear. Wy moasten wachtsje op ehh.. materialen en sa, fertraging, sokke dingen

Dave: Klopt ja! Maar we zijn er heel, heel druk mee aan de slag.

Shania: Dan maar zonder pak! Laat die dans maar zien!

Jennifer: Ho, wacht even. Waarom een aardappeldans?

Melissa: Omdat de aardappel de mooiste groente op aarde is?

Sven: Groente? Nou nou, dat is wel heel overdreven.

Lukasz: Ik eet het wel bijna elke dag.

Jennifer: Lekker met wat ketchup erbij.

Shania: Ketchup bij aardappel? Getsie.

Sven: Nou ja, bij de patat eet je het ook.

Melissa: Dat is wel anders.

Jeldert: Wisten jim dat de jerappel út Súd-Amearika komt?

Jayden: Ja, hij kwam hier 1500 jaar later.

Amber: En hij is veel is geschilderd, ook door Vincent van Gogh.

Mercedes: En er staan ook een heleboel op schilderijen bij de Bildtse Aardappelweken.

Jeldert: En ús gedichten op ’e jerappel binne dêr ek.

Ilonka (Bildts): Oké, heel interessant allegaar. Laat nou die dâns maar sien.

Martijn: Vooruit dan maar, maar we hebben wel vrijwilligers nodig.

Luciano: Wie wil een aardappel spelen?

[Lukasz steekt as enige syn hând op en gaat naast de jonges staan.]

Sven: Ik zet wel een muziekje op!

[Se doen ’n soort fan Tik Tok-achtig dânsy.]

[At se klaar binne wort d’r hard klapt.]

Melissa: Wauw, heel… ehm… indrukwekkend.

Martijn: Zonder de aardappelpakken krijg je het volledige effect niet mee.

Leenderd: Echt, se binne hast klear!

Dave: Heel erg druk mee bezig inderdaad!

Shania: En wat willen jullie precies met deze dans bereiken?

Luciano: Het is een ode aan de aardappel.

Jayden: De meest gegeten groente ter wereld.

Martijn: Het eetbare goud!

Mercedes: En goed voor je spieren, bij gymnastiekoefeningen.

Lukasz: Nu heb ik zin in patat!

Ilonka (Bilds): Oooja, lekker! Maar wel ongesond fet.

Melissa: Oké, voor één keer dan. Op naar De Smalle Kant?

Shania: Ik heb gehoord dat Groep 7 daar al zit.

Sven: De Kaai dan?

Martijn: Oké, en daarna leren we jullie allemaal de aardappeldans en varen we naar de Inca’s.

[Al dânsend gaan se de klas út, en se roepe lúdop welk patatsy se straks hewwe wille: Mayo, Pinda, Oorlog, Patat Spesjaal, Patatsy Troep, Patatsy Inka.]

Frysk en Frij publishers sets up workshops for primary schools on the theme:The artificial potato? For an example, see a play for Group 7-8: On a trip to potato countries.

The workshops are set up in conjunction with Taalplan Frisian 2030 of the Province of Fryslân and IMO = Inspiring Multilingual Education of NHL Stenden.
You can order such workshops with professional guidance via post@frysk-en-frij.nl; information: 058-212 00 35 (also for individuals, for example for children's parties).